اللهم اسقنا الغیث ، و انشر علینا رحمتک بغیثک المغدق من السحاب المنساق لنبات أرضک المونق فى جمیع الآفاق ؛
خدایا ! بارانى گوارا به ما بنوشان . بار الها ! رحمتت را به واسطه ى باران هاى ریزان از ابرهایى که در آسمان روان اند و مأمور باریدن بر گل و گیاهان زمین گشته اند ، بر ما فرو بار .
باد و باران ، نمادى از حشر موجودات
یکى از عوامل حیات بخش در چرخه ى زیست بر روى کره ى زمین باران است که به صورت متناوب از ابرهاى پراکنده ى در اتمسفر و با مقدار متفاوت بر اقلیم هاى متنوع زمین مى بارد . خداوند سبحان مى فرماید :
(والله الذى أرسل الریاح فتثیر سحابا فسقناه الى بلد میت فأحیینا به الأرض)؛خدا کسى است که بادها را مى فرستد و ابرها را مى شوراند و سپس ما آنها را به سوى سرزمین هاى مرده مى فرستیم و زمین را بدان زنده مى کنیم .
باد و باران بهارى تحول نفخه ى صور را براى انسان ها به نمایش مى گذارد ، زیرا هنگامى که باران و هواى معتدل بهارى بر پوست زمین و نباتات افسرده و بى حرکت مى بارد و مى وزد ، دنیاى مرده ى زمستانى را یک باره به جهان حرکت و زندگى تبدیل مى کند که حیات در انواع و اقسام گل و گیاه و بستان جریان مى یابد ؛ چنان که انگار اسرافیل در صور دمیده و رستاخیز را نوید داده است . این پدیده از مهم ترین قرائن فهم چگونگى حشر موجودات است که با دمیدن در صور اسرافیل آغاز مى شود و خداوند متعال ، تعلق اراده ى ربوبى به رستاخیز عمومى را به دمیدن در صور و بیدار باش در لشکرگاه نظامیان تشبیه نموده است.
دانش هواشناسى در آیات و روایات
این دعا نکته هاى بسیار جالبى دارد که از کرامت هاى حضرت سجاد علیه السلام مى باشد ، زیرا آن چه در این دعا ذکر شده ، بر سیستم پیدایش ابر و باد و باران دقیقا منطبق است . با آن که خطه ى عربستان از کم ابرترین و کم باران ترین مناطق است و در آن سامان از دانش جوى هم چون سایر علوم ، خبرى نبود . خداوند سبحان نیز در قرآن کریم یک صد و پنج بار از ابر و باد و باران با تعبیرهاى مختلف نام برده است . هم چنین در روایتى از امیرمؤمنان علیه السلام سؤال مى کنند که ابر کجا است ؟ حضرت مى فرماید :
على شجر کثیف على ساحل البحر یأوى الیها ، فاذا أراد الله أن یرسله أرسل الیه ریحا فأثاره ، و وکل به ملائکة یضربون بالمخاریق و هو البرق فیرتفع ؛
ابر بر فراز درخت بزرگ و متراکمى در ساحل دریا قرار دارد که در آن جا ساکن است . هرگاه خداوند سبحان بخواهد ابر را بیاورد ، بادى را به سوى آن گسیل مى دارد و فرشتگانى را مأمور مى سازد که با تازیانه هایى (یعنى همان آذرخش) ضربتى بر آن وارد سازند تا بالا برود و باران زا گردد و ببارد .
توضیح این که ، ابر عبارت از توده هایى از هواى فشرده است که با ذرات بسیار ریز آب همراه است . ذرات آب در اثر وزیدن باد بر سطح دریا و گذشتن از جنگل هاى انبوهى که در کنار دریا رشد کرده اند - و آن جنگل ها نیز به نوبه ى خود از رطوبت بسیارى برخوردارند - ابرها را تشکیل مى دهند و ابرها پس از تشکل در اثر اختلاف درجه ى حرارت ، سر به آسمان مى کشند و در بالاى جو - که بسیار سرد است - به صورت فشرده تر جاى مى گیرند و گاه تا ارتفاع ده کیلومتر به طرف بالا حرکت مى کنند و به صورت کوه هایى درمى آیند که قسمت فوقانى آن از سوزن هاى یخى و برگ هاى برف پوشیده است . اگر درجه ى هوا همه جا یک نواخت باشد ، مانند فصل زمستان ، آن گاه مجددا ذرات بسیار ریز آب که بادها آنها را از سطح دریاها جمع کرده اند ، بالا رفته و طبقه ى دیگرى در جو تشکیل مى دهند و در اثر وزیدن بادهاى بسیار و زیر و رو شدن ابرها ، انقلابى پدید مى آید و در نتیجه برگ هاى برف در طبقه ى بالایى ، با ذرات آبى که طبقه ى زیرین به هوا پرتاب شده ، مخلوط مى شوند و به صورت دانه هاى سنگین تر از هوا درآمده و از لا به لاى ابرها به زمین مى بارد و این از باران هاى پرآب شمرده مى شود و براى احیاى زمین و رویش ، بسیار مفید است و درحقیقت هم از نظر زمان ، طولانى است و هم از نظر مکان ، فراگیر.
راز درخواست بارش فراگیر و متناوب
بنا بر مطالب یاد شده ، بارش سراسرى و فراگیر که مورد درخواست حضرت سجاد علیه السلام در این جا است ، براى تعادل سیستم عمومى جبه هاى هوا و پیدایش لطافت فضا بسیار ضرورى است و این خود نیاز به بارندگى هاى مجدد و متناوب فراوان دارد ؛ بدین معنا که دعاى امام علیه السلام براى بارش در همه ى آفاق براى افزایش نعمت ، ثروت و پیدایش آرامش و امنیت عمومى است و در ظهور و بروز سیتم هوایى مناسب و گردش و جنبش به صورت نسیم ها و بادهاى موسمى و تنظیم درجه ى حرارت و برودت مناطق مختلف ، سهم بزرگى خواهد داشت .
و امنن على عبادک بایناع الثمرة ، و أحى بلادک ببلوغ الزهرة ، و أشهد ملائکتک الکرام السفرة بسقى منک نافع ، دائم غزره ، واسع درره ، وابل سریع عاجل.
خدایا ! بر بندگان با رسیدن میوه ها منت نه و شهرها را با پیدایش گل ها و سبزه ها زنده نما و آن دسته از فرشتگان گرامى را که ویژه ى نزول باران هستند حاضر گردان تا باران هاى نافع بسیار و با ریزش پیوسته و پردامنه و تند و با شتاب ببارند .
آثار و فواید باران
رسیدن میوه ها ، برگى دیگر از دفتر لطافت نظام صنع و هدیه اى پربار از غیب عالم است . تصور این پدیده هاى شگرف عالم طبیعت - پیش از آشنایى و مشاهده ى آنها - در توان فکرى انسان نیست . تدبر در صنع بدیع و نمایش هنرى الهى ، حقیقتا انسان را به حیرت وا مى دارد و این حیرت و تحسین پس از تجربه و شناخت نسبى علمى ، افزایش مى یابد و هر چه شناخت کامل تر گردد ، فرد متوجه مى شود که این نظام شگرف و آفرینش و حفظ آن در حیطه ى قدرت و اختیار هیچ کس جز قدرت و حکمت غیرمتناهى الهى نیست و هر متفکرى را به این اعتراف وا مى دارد که او آگاه و فرزانه است و هر چه را اراده کند ، مى تواند : (و هو الحکیم العلیم) و (ان ربک فعال لما یرید).
رشد شکوفه ها و پیدایش گل ها و روییدن گیاهان ، حیات تازه اى است که دمادم از خزاین وجود ناشى مى گردد و زندگى انسانى را همراه با جهانى از طراوت و پیدایش ذوق و عشق زینت مى دهد .
امام معصوم علیه السلام از خداوند متعال درخواست مى کند که مأموران باد و باران را احضار فرماید تا بارشى نافع را ترتیب دهند .
ما از وزش باد و باریدن باران ، چیزى جز یک جا به جایى آرام و بارش قطراتى از آب احساس نمى کنیم ، ولى در عین حال مى دانیم که کشمکش هاى شگفتى در فضا و سطح قاره ها و فلا ها صورت گرفته است و تموج هوا به طور منظم و دقیق و از روى حساب صورت پذیرفته است ، تا باران هاى حیات بخش جان فزا به طور معقول در فصل خود و به قدر نیاز ببارد ؛ به گونه اى که کم ترین اختلالى در اوضاع جوى و تراکم یا حجم و میزان فشار جبهه هاى متنوع هواى گرم و خشک ، گرم و مرطوب ، سرد و خشک و نهایتا سرد و مرطوب رخ ندهد .
البته گاهى نوسانى اندک در رژیم گرمایش و سرمایش یک اقلیم یا بر هم ریختگى مختصر در منحنى پراکندگى کانون هاى هواى پرفشار و کم فشار باعث مى شود که سیل بنیان کن پدید آید و با جریان یافتن بر سطح زمین هر چه سر راه باشد ، با خود بشوید و ببرد و گاه تند بادى بر شهر و دیارى وزیدن گیرد و همه چیز را در هم کوبد . قرآن کریم درباره ى قدرت فوق العاده ى یکى از این بادها مى فرماید : (تنزع الناس کأنهم أعجاز نخل منقعر ؛ مردم را از جا مى کند ، همانند تنه هاى درخت خرما که ریشه کن شده باشند.) و یا حرکت امواج سرما آن چه را که مردم در زمین کشته اند یا رشته اند ، جاروب کند یا طوفان داغ ، ریشه ى هر جنگل و خرمن را بسوزاند .
خداوند منان گاه نمونه هایى از این حوادث طبیعى را به نمایش مى گذارد تا مردمان بدانند که سفیران الهى که مأمور باد و باران هستند ، چگونه با نظم دقیق ، امواج آب و هوا را مهار فرموده اند ؛ امواج عظیمى از هوا برمى خیزند و ستون هاى بزرگى از آن به طور موازى هم چون پرنده اى عظیم الجثه و پرآب حرکت مى کنند و در طول هزاران کیلومتر با وزش منظم و دقیق خود به مقصد معینى روان مى گردند و در این حرکت بر سر راه خود گاه کشتى ها را حرکت مى دهند و گاه گل و گیاه را تلقیح و بارور مى سازند و برودت و طراوت مناطق و قاره ها را تنظیم مى کنند ، تا سرانجام در قرار مکین خود جایگزین شوند .
همه ى این ها نیروهاى الهى است که قدرت لا یزالى او در طبیعت به ودیعت گذارده است که گاه از این قدرت در لسان روایت به ملک مأمور باد یا باران تعبیر شده است که پیوسته دست اندرکار و منشأ آثار بسیارند ، اما هرگز به چشم دیده نمى شوند و با اختلال در نظم حیرت انگیز هوا ، تنفس براى بشر مشکل مى شود چرا که هوا ضرورى ترین عنصر براى ادامه ى حیات انسان است ؛ اگر انسان نبود آب و نان گاه تا چند روز تحمل مى کند ، ولى اگر در هوا خللى روى دهد ، حداکثر بقاى انسان از چند دقیقه تجاوز نخواهد کرد .
اختلاف درجه ى حرارت هوا یکى از اساسى ترین عوامل پیدایش باد ، باران و ابر است که این تفاوت یک دگرگونى و ناهم خوانى درونى بیش نیست ، ولى دامنه ى تحولاتى که در عالم ایجاد مى کند ، آن چنان است که اگر خداى داناى توانا آن را محدود و حساب شده قرار ندهد ، جهان را ویران مى کند ؛ مثلا اگر درجه ى حرارت هوا در همه ى نقاط زمین همسان باشد و به صورت سطحى افقى و به طور مساوى انرژى حرارتى خورشید را دریافت کند و نیز همه جا فشار هوا همسان باشد ، در این صورت با متراکم شدن هوا ، حرارت زمین آن چنان رو به فزونى مى گذارد که زمین به صحرایى سوزان مبدل مى گردد و همه ى آن چه را که پرورده ، مى سوزاند . بدین ترتیب ، تموج هوا همراه با ذرات آب ، حرارت و برودت ، کره ى زمین را معتدل ساخته و آماده ى زیست و کشت مى کند و چرخه ى اکو سیستم را برقرار مى سازد و رویش و بارش ، به میزان متناسب جواب گوى نیازهاى محیط زیست مى گردد.
تحیى به ما قد مات ، و ترد به ما قد فات ، و تخرج به ما هو آت ، و توسع به فى الأقوات ، سحابا متراکما هنیئا مریئا طبقا مجلجلا ، غیر ملث ودقه ، و لا خلب برقه .
خداوندا ! بارانى بفرست که زمین هاى مرده را زنده کند و زیان هاى پیشین را جبران نماید و بدین سان آن چه باید به دست آید ، مرحمت فرمایى و در روزى مردم گشایش کرامت کنى . ابرى را سوق ده که فشرده باشد و آبى گوارا و صحت افزا ببارد ؛ ابرى که طبقاتش روى هم قرار گیرد و رگبارى مبارک به همراه آورد ؛ ابرى که صداى غرش رعد از آن به گوش رسد و بارانش دایم و برقش بى باران نباشد .
باران ؛ چگونگى تشکیل ، عوامل و ویژگى ها
نکته ى جالب این فراز آن است که در این دعا برخى از ویژگى هاى باران به شکل زیبایى بیان شده است : باران زمین مرده را احیا مى کند ، زیان هاى گذشته در اثر برکات فراوان آن جبران مى گردد و به وسیله ى باران فرآورده هاى زمین ، نصیب ما مى شود .
آب باران در بسیارى از ترکیبات شیمیایى به عنوان عنصر واکنش دهنده و در برخى دیگر هم چون عامل تسریع واکنش (کاتالیزور) شرکت مى جوید و در نتیجه ، فرآورده هاى با برکت و زندگى بخش آن تقدیم انسان مى گردد .
نکته ى درخور توجه دیگر آن است که امام علیه السلام از خداوند متعال درخواست نموده است که ابرها متراکم باشند ، چرا که تراکم ابر از شرایط حتمى ریزش باران مفید است ؛ گاهى از تصاعد هواى مرطوب در ارتفاع کم و نزدیک به زمین تا هنگام عصر ، ابرهاى گنبدى شکل سفید رنگى تشکل مى یابد که در اصطلاح هواشناسان به نام ابرهاى انباشته ، معروف هستند . این ابرها جزو ابرهاى بارانى طبقه بندى نمى شوند و گاهى هم ابرهایى در جبهه هاى سرد یا گرم فضا دیده مى شود که پوشش غلیظى در برابر پرتوهاى حیات بخش خورشید ایجاد مى کنند و موجب سرماى شدید و هواى راکد و خشک مى شوند .
ولى گاهى ابر در اتفاع ده کیلومترى از سطح زمین تشکیل مى شود ، این ابرها به صورت کوه هاى یخ در مى آید . از سوى دیگر تونل هاى باد در لایه هاى فوقانى آتمسفر از ذرات پراکنده ى آب ، طبقات دیگرى را تشکیل مى دهند و بدین سان ابر مطبق پدید مى آید . با برخورد دو جبهه ى هواى گرم و سرد و پیدایش رعد و برق هاى پیاپى ، باران درشت و مداوم خواهد بارید . در این میان ، رعد و برق یکى از علت هاى مؤثر در ارتباط و پیوستگى طبقات ابر و هم گرایى ذرات بسیار ریز آب و در نتیجه درست شدن قطره ى باران به شمار مى رود ، چرا که موجب تخلیه بار الکتریکى و تکان هاى شدید در پیکره ى ابرها مى شود و این لرزش ، خود کمک فراوانى براى به هم پیوستن ذرات ریز بخارآب معلق در هوا در بر دارد و در این هنگام ، قطرات درشت آب که از هوا سنگین تر است ، به سوى زمین حرکت مى کنند .
بدین جهت امام علیه السلام در فرمایش خود از خداوند سبحان درخواست نمود که ابرها داراى رعد و برق باشد و نیز افزود که ، برق کاذب و بدون باران نباشد . نیز از سویى مى خواهد که باران هاى شدید که موجب شستن خاک و فرسایش زمین مى گردند و صدمه ى فراوان براى میوه ها و کشت و زرع به دنبال دارند ، فرو نفرستد و این نزولات آسمانى ، گوارا و از آلودگى هاى موجود در طبقات جو - مانند ذرات گرد و خاک و نمک موجود در آب تصعید شده دریاها - عارى باشد ، تا رنگ و طعم و بوى آب به تیرگى یا تلخى و شورى و ... نگراید و آبى گوارا و بهداشتى در دسترس مردمان قرار گیرد .
این احاطه ى علمى که از ماوراى آسمان ها تا کف دریاها را شامل مى شود ، از امام معصومى صادر شده است که در زمان حیات مبارکش ، جاهلیت هنوز از حجاز - به تمام معنا - دامن نکشیده بود . خرد حکم مى کند که براى رشد و تعالى خویش در مقابل دستورهاى آن بزرگ مردان وحى و معرفت سر تسلیم فرود آوریم . صلوات الله علیهم أجمعین .
اللهم اسقنا غیثا مغیثا مریعا ممرعا عریضا واسعا غزیرا ، ترد به النهیض ، و تجبر به المهیض ؛
پروردگارا ! ما را به بارانى کامل و فراوان که قحطى را بزداید و رویاننده و پرورنده ى گیاهان و پرآب و فراگیر باشد - آن گونه که گیاهان و سبزه هاى پژمرده را شاداب کند و به حال اول برگرداند و کم آبى ها را جبران کند - سیراب فرما .
ویژگى باران مفید و باران ویرانگر
یکى از اوصافى که حضرت سجاد علیه السلام در این فراز براى باران برمى شمارد ، نشان مى دهد که باران هایى هستند که خود موجب بلا و گرفتارى اند و هیچ یک از صفات یاد شده اى را که امام تقاضا فرموده ، ندارند و یاد دست کم فاقد بعضى از آنها هستند . بنابراین ، صفات درخواست شده از آن جهت مهم اند که اگر باران فاقد هر یک از اینها باشد ، کارایى لازم را نخواهد داشت و جبران کننده ى کاستى و رویش و بالندگى مزارع نخواهد بود و در این صورت ، آثار برکت و وفور نعمت را نباید از سال پیش رو انتظار داشت ؛ مثلا بارانى که بخواهد قحطى زدایى کند ، باید در فصل معین و به مقدار خاص ببارد و گرنه زیان آن بیش از سودش خواهد بود . هم چنین اگر ابرها بار خود را در مدت بسیار کم تخلیه کنند ، سیلى بنیان کن به راه مى افتد که حرث و نسل را به تاراج مى برد ، یا اگر در غیر فصل ببارد خسارت هاى بسیار به بار مى آورد و یا اگر دوره ى تناوب بارش ها بیشتر از حد ، فاصله دار باشد ، شرایط مطلوب براى رشد گیاهان فراهم نخواهد شد .
از این رو در برخى از روایات ، از خدا خواسته شده است که به آنان باران نافع کرامت فرماید که منظور باران واجد تمامى شرایط مزبور است .
نیز در ادامه حضرت درخواست فرموده است که باران هم ، عریض و فراوان ببارد و هم واسع و فراگیر تا سفره هاى آب زیر زمینى به خوبى تغذیه شوند و در نتیجه چاه ها و چشمه ها و قنوات پرآب گردند و موجبات امن و امان و آرامش مردم بیش از پیش فراهم گردد و در نتیجه ، صحنه هاى پر شمار تهاجم ملت هاى گرسنه به مناطق آباد و پر نعمت دیگر تکرار نشود .
بدین ترتیب ، نزولات جوى خود از عوامل زمینه ساز استقرار نظام تعادل اقتصاد بین المللى است که فقدان آن ، حوادث تلخى به دنبال خواهد داشت ؛ چنان که امروزه 70% درصد ذخایر زیر زمینى و منابع ملى کشورها در اختیار حدودا 20% درصد جمعیت جهان قرار دارد و قسمت عمده اى از مردم در گرسنگى و فقر به سر مى برند و از این بلاى عظیم رنج مى برند . هر چند این حالت ناپایدار ، استمرار نخواهد یافت و عقده هاى پیچیده ى روحى و اختلاف غیرمعقول طبقاتى ناگهان سر باز کرده و چونان سیلى بنیان کن ، آن چه را که دست ظلم و جور گرد آورده به تاراج خواهد برد .
اصولا در دعاهاى مأثور از امامان هدایتگر علیهم السلام ، سخنان پر بار بسیارى به چشم مى خورد و در این جا هم حضرت سجاد علیه السلام جهت برقراى تعادل ، از خداوند سبحان آبادى سراسرى براى همه ى اقطار عالم ، مى طلبد تا هیچ سرزمینى مورد تهدید دیگران نباشد .
افزون بر این ، آن امام رحمت درخواست فرموده است که ضررهاى گذشته و قحطى ها هم با نزول رحمت الهى جبران گردد تا فقر از نظام اجتماعى ریشه کن گردد ، چه در روایات آمده است که : «هر کس داراى زمین و آب باشد و با این حال اظهار درماندگى کند ، از رحمت خدا به دور است» . در صورتى که از آب و زمین به نحو درست استفاده شود ، هرگز بشر با فقر دست به گریبان نخواهد بود ، چرا که خداوند متعال چندین برابر نیاز انسان ها ، ذخایر قابل استحصال در دل زمین به ودیعه گذارده است که باید با به کار بردن هوش لازم و تلاش جدى ، آنها را استخراج نمود .
اللهم اسقنا سقیا تسیل منه الظراب ، و تملأ منه الجباب ، و تفجر به الأنهار ، و تنبت به الأشجار ، و ترخص به الأسعار فى جمیع الأمصار ، و تنعش به البهائم و الخلق ، و تکمل لنا به طیبات الرزق ، و تنبت لنا به الزرع ، و تدر الضرع ، و تزیدنا به قوة الى قوتنا ؛
پروردگارا ! بارانى بر ما ببار که کوهساران را از آن جارى کنى و چاه ها و قنات ها را با آن پر سازى و نهرها را با آن جوشان نمایى و درختان را بدان برویانى و قیمت ها به برکت آن فرو بارد و ارزانى به بار آرد و از این راه چهارپایان ، بلکه همه ى خلق در آسایش شوند و بدین وسیله روزى پاکیزه به اندازه ى کافى به همگان برسد و کشته ها به خوبى رشد کنند و شیر دام ها ریزان گردد و از این رهگذر ، نیرویى بر نیروى ما بیفزایى .
ویژگى هاى دیگر باران سودمند
امام علیه السلام در این بخش جریان یافتن چشمه ساران و پر شدن سفره هاى زیر زمینى و پرآب شدن نهرها و ارزانى قیمت ها را در پیوند با هم دانسته است . چنان که در توضیح فرازهاى پیشین اشاره گردید ، امام معصوم علیه السلام عنایت ویژه اى دارد که همه ى سرزمین ها را مورد لطف خود قرار داده و آسایش همه ى آفریده ها را درخواست فرماید و در این زمینه ، کافر و مسلمان در نظر ایشان برابر است . از این رو ، آسایش عمومى را با پر شدن قنات ها وآب هاى زیرزمینى براى همگان مورد درخواست قرار داده است .
درخواست آسایش فرد و رفاه جامعه
نکته ى دیگر که در درخواست امام علیه السلام ، توأم بودن آسایش فرد و رفاه جامعه مى باشد و این که آسایش فردى در پناه آسایش تمامى مردمان قابل دستیابى است . گذشته از آن که ، چشمه سارها و رودخانه ها و سفره هاى آب زیرزمینى غالبا به یکدیگر پیوسته و هر یک دیگرى را سیراب مى کنند و چنان چه چشمه سارها و رودخانه ها به کوه ها و مخازن دیگر ، متصل نباشند ، به تدریج ذخایر آن رو به کاستى مى نهد و دیرى نمى پادید که یک یک خشک مى گردند .
نیز باید توجه کرد که بارش هاى مناطق مختلف با یکدیگر متفاوت اند ؛ باران هایى که در جلگه ها مى بارد ، بى سر و صدا است و غالبا آب در سطح جلگه ها مى ماند و از نقاط دیگر پرآب تر است ، ولى باران هایى که در نواحى کوهستانى مى بارد ، از ابرهاى مه مانندى فرو مى ریزد که خاصیت خیس کنندگى دارند و در زمین فرو مى روند و نتیجتا موجب حرکت چشمه سارها مى گردد و از آن جا که بر روى زمین غیرآبرفتى مى ریزد ، غالبا باران هایى نرم و ملایم اند و اگر در این نواحى باران درشت ببارد به صورت سیل ، جارى و وارد کوهپایه و صحرا مى شود و چه بسا خسارت به بار آورد که کم ترین آن ، شستن خاک است که در دراز مدت موجب فرسایش زمین خواهد شد .
نظام اقتصادى متعادل ؛ پایه ى قدرت اجتماعى
نکته ى دیگر در این فراز ، اشاره به قدرت اجتماعى برخاسته از نظام اقتصاد متعادل است که قدرتى معقول و حساب شده و با دوام خواهد بود ؛ درست بر خلاف قدرت هاى نشأت یافته از ظلم و تجاوز به حقوق دیگران ، که طبعا متزلزل است و چنان چه با عقده هاى فرو خورده و سر خوردگى هاى اجتماعى همراه باشد ، قطعا به قدرت ویران گر و آسیب رسان تبدیل خواهد شد ، که اگر چه در کوتاه مدت قابل ترمیم نخواهد بود ، ولى در هر حال ، به علت عدم اتکا به بنیان هاى حق و معقولى ، قدرتى پایدار و با ثبات نخواهد بود ، اما قدرت مبتنى بر موازین قسط و حق و تحت نظارت بخردانه و منطقى ، همیشه آبادانى و آرامش و عافیت در پى مى آورد و براى هیچ دسته و گروه دیگرى خطر نخواهد داشت .
درخواست توانمندى جامعه اسلامى
امام نه تنها قدرت را از خداوند متعال درخواست فرموده است ، بلکه براى ملت خود توانى فوق قدرت هاى دیگر درخواست نموده و مى فرماید : «تزید قوة الى قوتنا». البته در نظام حکیمانه ى اسلام ، همه چیز - خواه قدرت مالى و خواه قدرت نظامى - در اوج توازن و تعادل تعریف و تنظیم مى شود ، زیرا این آیین مقدس براى هدایت بشر به پیامبر گرامى اسلام ابلاغ شده و قدرت گرایى و انباشت ثروت در فلسفه ى تربیتى این دین متعالى وجود ندارد ، بلکه مبارزه با قدرت نمایى و زراندوزى هاى منفى جزو دستورهاى اولیه آن است ؛ از این رو ، قرآن کریم ظلم و استکبار و افزون طلبى و تکاثر را از منفورترین کارها معرفى مى کند و شعار : (قل أمر ربى بالقسط ؛ پروردگار من ، به من فرمان داده است که عدل و داد را اجرا کنم.)
تابلوى فلسفه ى اجتماعى قرآن کریم مى باشد و از این رو ، نظام اقتصادى برتر دین خاتم بر پایه ى فکر و عقل و بینش بنا شده است و با هدایت وحى حرکت مى کند و به همین جهت با همه ى مکتب هاى اقتصادى دیگر تفاوت بنیادین دارد .
اللهم لا تجعل ظله علینا سموما ، و لا تجعل برده علینا حسوما ، و لا تجعل صوبه علینا رجوما ، و لا تجعل ماءه علینا أجاجا ؛
خداوندگارا ! سایه ى ابرها را بر ما طوفانى زهرآگین قرار مده و سرماى آن را بر ما منحوس و نامبارک مگردان و قطراتش را به صورت ریگ هاى رجم و لعنت بر ما نازل مفرما و آب هایش را در کام ما شور و ناگوار مگردان .
درخواست قطع باران هاى خسارت بار
هواى دو قطب زمین به جهت زاویه ى حرکت خاص زمین ، بسیار سرد و فشرده و متراکم است . از دیگر سوى ، منطقه ى استوایى نیز به دلیل تابش پیوسته و تقریبا مستقیم خورشید، بسیار گرم و درنتیجه ى هوا عکس منطقه ى قطبى ، منبسط و سبک است.
از این رو فشار هوا از سوى قطب ، موجب جریان آب به طرف منطقه ى استوایى خواهد بود ، اما از آنجا که حرکت وضعى زمین به طرف مشرق است ، هرگز جهت حرکت ستون هاى بادهاى قطبى شمال به نقطه ى 90 درجه کامل نمى رسد ، بلکه به سمت راست و بادهاى قطبى جنوب به طرف چپ متمایل مى گردد و چون در مدار 60 درجه گرم مى شود ، حالت تجمع پیدا مى کند و مجددا به طرف قطب برمى گردد و اگر حرکت وضعى زمین نبود ، بادهاى سرد قطبى تمام منطقه ى مسکونى را به منطقه ى غیرمسکونى تبدیل مى کرد و جز در مناطق استوایى زمین - که تقریبا هوا ملایم مى شد - سرماى کشنده همه جا را فرامى گرفت .
به همین شکل ، در منطقه ى استوایى هوا در اثر گرماى شدید رقیق شده و به سوى قطب حرکت مى کند و چون به مدار 30 درجه برسد ، با انحراف به طرف راست با تجمع ستون هاى بادهاى شدید استوایى مواجه مى گردد و مجددا به طرف منطقه ى استوایى باز مى گردد .
در اثر همین مکش ها و رانش ها ، هوا در فضاى منطقه هاى سه گانه تنظیم شده و از محور 60 درجه تا محور 30 درجه ، به صورت معتدل درآمده و هر چه به محور 90 درجه نزدیک تر شود ، سردتر و هر مقدار به محور استوایى نزدیک تر گردد ، گرم تر مى شود . در هر حال ، در صورت بروز کم ترین اختلال در نظم دقیق ستون هاى هوا و در پى آن با تهاجم گرما یا سرما ، گیاهان و جانوران تهدید مى شوند .
حضرت سجاد علیه السلام نیز در این فراز ، از خداوند سبحان درخواست فرموده است که بارندگى هاى طوفانى و سیل آسا و خسارت بار را از سرزمین ها باز گیرد و سیلاب هایى نظیر سیل عرم را براى مردمان مقدر نفرماید ؛ در قرآن کریم مى خوانیم :
(فأعرضوا فأرسلنا علیهم سیل العرم و بدلناهم بجنتیهم جنتین ذواتى أکل خمط و أثل و شى ء من سدر قلیل) ؛
سیل ویران گر عرم را بر آنان فرستادیم و دوباغ شان را به دوباغ (بى ارزش) با میوه هاى تلخ و درختان شور گز و اندکى درخت سدر مبدل ساختیم .
افزون بر این ، امام علیه السلام درخواست نموده است که آب هاى ما از باران هاى ناخالص و آلوده و بد مزه حاصل نگردد ، چرا که گاهى بادها رطوبت خود را از دریاهاى شور دریافت مى کنند و نیز گاه بادهاى مرطوب در برخورد با شوره زارها ، ذرات بسیارى از املاح مختلف را از فلات ها برگرفته و با خود حمل مى کنند و در برگشت ، ذرات مزبور به همراه قطرات باران و به میزان قابل ملاحظه اى در نزولات جوى بر کوه ها ، چراگاه ها و کشت زارها فرو مى ریزد و در طعم و بوى آب باران تأثیر مى گذارد و آب حاصل را غیرقابل استفاده مى کند . از این رو ، امام از خداوند مى خواهد که مسیر بادهاى عظیم را که به صورت پرنده اى مهیب در حرکت است ، از مسیرهایى مقرر فرماید که امانت همراه خود (ذرات آب) را آلوده نکند و به طور صحیح و سالم به مقصد اصلى برساند .
اللهم صل على محمد و آل محمد ، و ارزقنا من برکات السماوات و الأرض ، انک على کل شى ء قدیر .
پروردگارا ! بر حضرت محمد و خاندان او درود فرست و از برکات آسمان ها و زمین روزى مان گردان ، که تو بر هر چیز توانایى .
نقش نیروهاى آسمانى در زمین
از آن جا که آدمى محصولات کشاورزى و فرآورده هاى معدنى را از زمین برداشت و استحصال مى کند ، چه بسا دچار این توهم شود که منحصرا زمین مشنأ همه ى برکات و نعمت ها است . بدین جهت ، خداوند سبحان با اشاره به نقش آسمان در حصول ارزاق، طى آیاتى به توهم زدایى از این مطلب پرداخته است:
1. (و لو أن أهل القرى آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء والأرض)؛چنان چه ساکنان آبادى ها ایمان آورند و پرهیزگارى پیشه سازند ، برکاتى از آسمان و زمین بر آنان مى گشاییم .
2. (و فى السماء رزقکم و ما توعدون)؛
روزى شما و آن چه وعده داده شده اید ، در آسمان است .
3. (هل من خالق غیر الله یرزقکم من السماء و الأرض)؛
آیا خالقى غیر خدا دارید که از آسمان و زمین روزى شما را برساند .
4. (و یا قوم استغفروا ربکم ثم توبوا الیه یرسل السماء علیکم مدرارا)؛
اى قوم ؛ آمرزش بطلبید و به سوى خدا برگردید ، تا (روزى) آسمان را پیاپى به سوى شما فرو فرستد .
5. (قال عیسى ابن مریم اللهم ربنا أنزل علینا مائدة من السماء تکون لنا عیدا لأولنا و آخرنا)؛
عیسى بن مریم گفت : خدایا ! طعامى از آسمان بر ما نازل گردان تا این روز براى ما و آیندگان روز مبارکى باشد .
به این ترتیب، گاه عذاب هایى از آسمان نازل مى شود؛ چنان که قرآن مى فرماید:
1. (و یرسل علیها حسبانا من السماء)؛
بر آن باغ ، آتشى از آسمان فرو مى فرستد .
2. (أم أمنتم من فى السماء أن یرسل علیکم حاصبا)؛
آیا خود را در امان مى دانید و احتمال نمى دهید که از آسمان عذاب بر شما نازل شود .
3. (انا منزلون على أهل هذه القریة رجزا من السماء)؛
ما بر اهل این آبادى ، عذابى از آسمان نازل مى کنیم .
4. (لا یخفى علیه شى ء فى الأرض و لا فى السماء)؛
هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا مخفى نیست .
مفهوم آسمان از دیدگاه قرآن
البته مراد آسمان دنیا نیست ، بلکه در قرآن کریم غیر از سماى دنیا که مجمع ستارگان است ، آسمان ها را مرکز نزول وحى و فرود آمدن فرشتگان و منبع برکات و عروج ارواح طیبه و ملائکه معرفى مى کند و نقطه ى تدبیر نظام کیهانى مى شمارد ؛ چنان که مى فرماید :
(یدبر الأمر من السماء الى الأرض)؛
تدبیر الهى از آسمان به سوى زمین متوجه مى گردد .
و درهاى آسمانى چنان است که گفته اند :
هزاران در از خلق بر خود ببندى
گرت باز باشد درى ز آسمانى
و باز و بسته بودن آن ، به رفتار و اعمال انسان وابسته است .
رابطه ى مستقیم بین افعال انسانى با سرنوشت و تقدیرات او
علامه طباطبائى رحمه الله رابطه ى مستقیم بین افعال انسانى و سرنوشت و تقدیرات او را تبیین مى کند و در ضمن آن روشن مى سازد که مردم چه بسا توهم کنند براى بهره بردارى بیشتر در کشاورزى ، مقررات لازم براى نظام استحصالى خاک و آب کافى است ، در صورتى که یکى از شرایط مهم افزایش برکات الهى ، حرکت کردن به سوى حق تعالى است .
در قرآن قصه اى نقل شده که عده اى داراى باغ و بستان مفصلى بودند ، با هم ، هم پیمان شدند که صبح گاهان پیش از آن که بینوایان آگاه شوند ، تمامى محصول را بچینند و این عده که هرگز به یاد خدا نبودند ، وقتى شبان گاه به خواب رفتند ناگاه آتشى عظیم باغ را به صورت خاکسترى سیاه درآورد .
در سوره «سبأ» نیز داستان دیگرى نقل شده که چکیده اش این است : اولاد سبأ دو باغ بسیار پر نعمت در کوشک خود داشتند ، ولى از یاد خدا روى تافتند ؛ از این رو ، خداوند متعال سیل و طوفان سختى بر آنان فرستاد و آه از نهادشان برآورد .
یک توهم و پاسخ آن
البته نباید توهم کرد که اکنون کشورهاى استکبارى و گردانندگان نظام سلطه ى جهانى با آن که پرونده اى آکنده از تباهى و سیاهى دارند ، چرا از نعمت هاى پر شمارى برخوردارند ؟ زیرا خداوند متعال در تدبیر خود شتاب نمى ورزد ؛ کسى شتاب مى کند که از فوت چیزى بیم داشته باشد : «انما یعجل من یخاف الفوت.»
«شب آبستن است تا چه زاید سحر»
شرط بارورى زمین
نکته ى پایانى آن که آن چه متخصصان کاشت و برداشت براى زایش و بالش زمین ضرورى مى شمارند ، شرط لازم است و نه شرط کافى ؛ شرط کافى آن است که موقعیتى پیش آید که هم برکات زمین جذب شود و هم برکات آسمان بر ما نازل گردد و هم از بلاها و ضایعات آسمانى جلوگیرى گردد که این همه ، فقط و فقط در سایه ى اطاعت حضرت حق و تقوا قابل تحصیل است . رزقنا الله و ایاکم.
